Размышления об использовании традиционных мотивов в современной марийской эстраде (на марийском языке)

Песня – самый популярный, наиболее ценимый и близкий для народа пласт в музыкальном мире. С древних времён марийская песня обогащалась оригинальными мотивами. В ней можно проследить поведение, характер, нравы, душевные переживания народа. Однако в последние годы оригинальность марийской песни, его мелодий в современной национальной эстраде стирается со стремительной быстротой.  

"Интернациональный" лийын, моло калыкын семже коклаште лугалтын, "сынжым" йомдара да йомдара. Тидын нерген музыковед, этномузыколог, композитор-шамычат ойлат. А тыгай варналтмашыжлан вийым налаш самодеятельный автор-влак эн ончычак полшат. Шоу-бизнес озаланыме саманыште корно нунылан кумдан почылтын.

Тидын дене пырляк таче раш палдырныше эше ик ойыртемым палемден кодыде ок лий. Эстрада мурызо-шамыч, татар, одо, руш, йот элласе муро-влаклан марий мутым возыктен, сцена, радио, телевидений гоч йо‰галтарат. Тыгайже ондакат марий культурышто такше вашлиялтын. Мутлан, "Какшан сер ўмбалне ломбо" муро сборникым налатат, ужат: "Икымше йєратымаш", "Сагынет гын" да моло шотыштат "татар мурым марла‰дыме" манын серыме. Т. Денисован репертуарыштыжат "Шарнымаш ломбо" - татар семан. Но мурым "марла‰дымаш" чылт тынар виянжак огыл ыле. Кызыт чотак шарлен. Тиде сай але уда? Очыни, пеш сайжак огыл. Мыйын семын шонышо е‰-шамычат шагалынжак огытыл улмаш.

Марий мурын сынжым арален кодымаште образец, пример семын таче кечын Марий радион пашажым палемдымем шуэш. Чыла муро эфирлан озаже тушто - Марий Элын сулло артисткыже Р.М. Данилова. 

"Таче кечын марий муро аланыште сылне сем шагал огыл, - каласкала Раисия Михайловна. - Шуко сай муро кодын композитор-влакын: Владислав Куприяновын, Иван Молотовын, Эрик Сапаевын да молынат. Муро аланыштак талын пашам ыштышт Виталий Алексеев, Вениамин Захаров, Валерий Кульшетов, Сергей Маков да молат. Нуныланак кєра кодшо курымын 80-90-шо ийлаштыже марий эстрадына тўвыт марий сыным, вийым налын кертын. Чаманаш логалеш, таче кечын нине композитор-влак єрдыжеш кодыт. 

Тидлан амалжат уло. Окса укелыклан кєра тыге ышталтеш. Вес шотшо дене, молан композитор мурыжым яра пуышаш? Вет тиде - тудын киндыже. 

Тыгай амалак марий сем культурылан кугу чаракым ышта. Репертуарым кузе чо‰аш от пале. Южгунам кондат палыдыме автор-шамыч иктаж-могай уда мурым да маныт: "Яра пуэм. Нал. Муро". Єрат веле. Артистат кажне мурым налын огеш керт. Чон гоч от лук гын, нигузе тудо калык деке миен огеш шу. 

Да, лийын жап… Кугу Отечественный сар деч вара тыгай тенденций палдырнен: чапланыше руш мурым марий шомак дене муреныт. Нуно Марий радион фондыштыжат аралалтыт. Мутлан, Леонид Красновын репертуарыштыже "Солнце скрылось за горою" ("Кече шыле курык ше‰гак") муро лийын, Вера Смирнован йўкшє дене Дунаевскийын "Каким ты был, таким остался" мурыжо ("Могай лийынат, тугаяк кодынат") йо‰галтын. Сар деч вара неле-йєсым се‰ен лекташ полшышо, ойгым лыпландарыше муро-шамыч кўлыныт. А кызытше мо тарата тыге ышташ?" 

Рўдє телевиденийын НТВ телеканалыштыже кодшо ий мучаште "Главный герой" передачым ончыктеныт ыле. НТВ-н корреспондентше Марий кундемыш толын коштын. Рўдє телевидений дене марий эстрада мурызо Слава Сладковым ончыктышт. Тудыжо Юрий Шатуновын репертуарже гыч "Зимний вечер" да моло мурыжым марла мура. Корреспондент, Москваш пєртылмекыже, Шатунов денат вашлийын. Репертуарысе мурыжым марла колмеке, мурызо тыгерак каласыш: "Как х… живем, так х… и поем". Шатуновым умылашат лиеш: тыйын репертуар гычет йєратыме муретым весе мура гын, кунам сай манат.
   
НТВ-н передачыштыжак марий мурызо Светлана Львовам ужна. Тудыжо "Титаник" кино гыч мурым марла мура. Чыным ойлаш гын, англичан йылме дене ты мурым Селин Дионын моткоч сылнын йо‰галтарымыж деч вара марлаже колыштмо шуэш мо, ала? Марий Элын сулло артисткыже Раисия Данилова мане: "Артист икымше мурызо деч чаплын да сайын йо‰галтарен кертеш гын, тунам, можыч, эше умылаш лиеш. Но тыгайже шагал годым лиеда".

Композитор, Марий Эл Кугыжаныш премийын лауреатше С.Н.Маков деч тачысе эстрада нерген шонымашыжым луктын каласаш йодым. Тудын єпкежат уло. Мане: "Палем, шуко вниманийым ойырат мурылан "Марий Эл радио", кызыт гына шочшо "Марий Эл телевиденият". Но мо мылам ок келше: руш мурым налыт, марла‰дат. Мо дене сай огыл? Ме, марий-шамыч, марий семым тыге айда-лийже аклаш тў‰алына гын, марий сем культурынажат йомеш. Таче кечын сем тўняште "музыкальный экологий" манме термин уло. Ме вет пўртўсым аралаш тыршена: памаш-влакым эрыктена, э‰ерым арун кучаш кўлеш манына. Муро шотыштат тыгак лийшаш. Мурымат аралаш кўлеш. Марий сем культурыш вес калыкын культурыжо моткочак виян шы‰а.

Мыйын шонымаште, эше 90-шо ийлаште тюрк влияний пешак чот кугу ышталте. Эрвел марий-влакын муро поянлыкыштлан кєра тидыже пешак кумдан шарлен каен ыле. Кеч-мом ойлыза, эрвел марий-шамычын мурыштышт татар, башкир савыртыш садак уло. А ынде тиде влияний эше чот шарлен, кугем толеш. Поснак "Марий Эл радион" жапше шуко. Муро-шамычат шу   ко йо‰галтыт. Мом
эфирыш колтат, тудак калыкын пылышеш кодеш. Поснак самырык тукым чыла тидым ушыш налеш. Шона, радио колта гын, тугеже сай муро.

Сай пример нерген шукырак ойлаш кўлеш. Мыйын шонымаште, марий сем культурышто эше шагал тўкымє, тўвыт марий сем лончо уло. Тиде - Шернур вел калыкын сем ойыртемже. Тудо моткоч ойыртемалтше савыртышан. Чыла тидым кучылташ кўлеш. Ты шотышто самодеятельный автор Валерий Семеновын мурыжо-влакым колыштынам ыле. Чаманаш логалеш, тиде автор шкеже ош тўня дене чеверласен. Но мурыжо чылт марий шўлышан. Тиде корным кумда‰ден колташ кўлеш да лиеш". 

Композиторын эше ик ой-шамакше ушешем кодо. "Марий Эл телевиденийыште", Юмылан тау, йєн ышталтын уверым лудмо дене пырля мурымат калыкыште чапландараш. Рубрикыжат "яндар муро" маналтеш. Но кє тиде яндарлыкшым тушто эскера, онча? А яндар манме гын, тугеже яндарымак ыштыман.

Профессионал композитор-шамыч муро жанр деч йўкшеныт, манаш лиеш. Кўлдымыштым шижыт.

"Культура, печать да национальность паша шотышто министерствынат позицийжым умылаш йєсє, - шонымашыжым почеш С.Н.Маков. - "Муро кўкшє искусство огыл, кугу жанр семынат тудым от акле, садлан кузе лиеш - туге лиеш, тек шке вия‰еш" манын ойлымым колынам. Тиде кумылым волта. 

Ме, профессионал композитор-шамыч, муро жанрыште эше пеш шуко полшен кертына. Ондак телевидений, радио гыч заказым ыштат ыле. Кеч ик ийлан ик мурым фондыш налаш возаш заказым ыштыза. Профессионал композитор-шамыч марий муро жанрыштат пашам ышташ тў‰алыт ыле. Але вара тынар нужна улыда? Тидлан ом ўшане". 

Шукерте огыл И. Палантай лўмеш культура да искусство колледжын фонотекыштыже композитор Андрей Эшпай нерген "Река времен" фильмым ончышым. Тиде композитор Москваште ила. Ятыр сем произведенийыштыже, манаш лиеш, - марий пентатоника. Лач тидыжак сем поянлыкнам тўня кумдыкышто чапландара. А ме тыште марий семнам локтыл киена. Очыни, шўмыштак, ушыштак семнам перегыме шўлыш уке. Самырык мурызо-шамычын шонымашышт муро жанрым вия‰даш огыл, а шкем ончыкташ.

Этномузыколог, искусствоведений доктор О.М. Герасимов - тўнямбалне палыме шымлызе. Тудын марий сем нерген шымлымаш пашаже-влак Москваште, Санкт-Петербургышто веле огыл, йот эллаштат: США-ште, Английыште, Германийыште да тўнян моло ужашыштыжат - кўкшє акым налыныт.

Тудынат чоныштыжо тургыжланымаш шижалтеш.
  
- Тиде тема йыр ондакат шуко ўчашаш логалын, - мане Олег Михайлович. - Мылам ойлат, пуйто руш мурым марла‰дымаш сай гына. Пуйто тиде калыклан келша. "Ме калыкын йодмыжым шуктена" маныт. Пуйто марла мурен, самырык-шамыч марий йылмыштым вия‰дат. Но мый гын тыште чынжым ом уж. Йот элласе да руш композитор-влакын мурыштым шочмо йылме дене йо‰галтараш тыршыме койыш мемнан деке вес республикыла гыч куснен пурен. Татар, мордва, удмурт-шамычат тыгай тєрсырымак чытат. Мыйын шонымаште, тиде моткоч йо‰ылыш корно. Пуйто тыге калыкым культурылан шўма‰даш лиеш. Чыла тидыже культура нужна‰маш гычак лектеш. 

Икмыняр ий ончыч Финн-угор самырык-влакын тўнямбал ассоциацийыштын погынымашыже Йошкар-Олаште эртен ыле. Ик марий е‰ тушто тыге ойла: "Ынде ме финн-угор молодежьын гимнжым мураш тў‰алына". Мурыжо могай, шонеда? "Йўржє йўреш, йўржє йўреш ўмбакем. Ончал мыйым, ончал мыйым, ончал мыйым, йолташем" корнылам чылан колында. Мыйже сайын палем: тиде йєршынат марий муро огыл. Тиде - осетин калыкын. Шке жапыштыже Марий Эл гыч студент-шамыч Осетий мландыш стройотряд дене коштыныт. Туштак ты мурым колыныт да марла‰деныт. Тыгак калыкыш шарлен. Но кузе тудым финн-угор молодежьын гимнжылан шотлаш лиеш - умылен ом керт. Лач музыкальный культурым начар палымаш тышке шукта. Мемнан пўтынь тўняште чапланыше марий пентатоникына уло. Тудымак кучылтман, арален кодыман. 

Кодшо курымын 90-шо ийлаштыже мылам "У вий" Марий самырык ушемын е‰же семын Коми, Удмуртий, Мордовий республикылаш ик гана веле огыл миен кошташ пиал логалын. Фестиваль-шамыч эртаралтыныт. Лач тунамже, мутлан, колынам: "коми композиторын мурыжым мура" манмеке, пўтынек руш савыртышан муро шергылтын. Удмурт, мордва-шамычат сем интонацийыштым йомдарен пытареныт. Шарнем, Удмуртийыш МАФУН-ын фестивальышкыже Станислав Шакиров, Татьяна Денисова, Марина Родина да молат миеныт. Шкенан семсавыртышан муро-шамыч йо‰галтыныт. "Могай сай, марий композитор, мурызо-шамыч шкенан сем ойыртемнам арален коден кертыныт" манын, кугешнен колыштын шинченна ыле. Но кўчык жапыште чыла тыге варналт пыта манын, кє шонен.

Композитор-шамыч Вениамин Захаров, Сергей Маков, Юрий Евдокимов да молат чылт марий сынан эстрадым вия‰ден толыныт гын, нунын дечак таче кечын примерым налман, очыни.

Эше тидымат палемден кодынем: Марий Эл правительство шкенан республикын радиожым, телевиденийжым почаш полшымо дене кугу надырым пыштыш, пайдам ыштыш. Ик шотшо дене "Марий Эл радион" пашае‰же, "Марий Эл телевиденийын" журналистше-шамыч, тачысе илыш дене тєр каен, культурым вия‰дымаште кугу пашам шуктат. Но ик йодмаш гына лиеш: эстрадынам чынжымак марий тўсаным арален кодаш манын, чонда дене эшеат утларак йўлен тыршыза. Вет муро поянлыкнам таче кечын арален кодаш да вия‰даш мыланна иктат огеш мешае, иктат чаракым огеш ыште. Чылажат - шкенан кидыште. Тидым умылаш веле кўлеш. Самырык эстрада мурызо-шамычым концертлаште ужына, йўкыштат сымыстарыше. Алена Яковлева, Василий Якимов, "МариStar" группын рвезыже-шамыч да шуко моло нергенат тидым каласыман. Но марий мурын ямжым, семыште марий пентатоникын законжылан э‰ертымым утларак шижме шуэш. 

Статьямын вуймутшылан мый марий поэт В. Крыловын мут корнылажым нальым. "Ала мура, ала мырла, ала рушла, ала марла" манын, тудо мыскара йєре пырыс нерген возен ыле. Меже вет пырыс онал, айдеме улына. Айдеме деч ушан нимат уке. Тугеже марий мурынам марла мураш ушнат ситышаш.
   
 Пытартыш жапыште самырык мурызына-влак (нуным тыге манаш лиеш гын) шке семынышт йєным кычалыт, руш мурымат марий мут дене мурат. Эн ончыч Светлана Дмитриева "Ветер с моря дул" мурым "Йўдйымал мардеж" лўм дене йо‰галтарен ыле. Тыгайже ынде шукырак да шукырак. Олег Славин "Шыма студенточка" мурыжым "хитыш" савырыш. Мыйын шонымаште, тидын таче кечын кўлешлыкше уке. Вет марий калык грамотдымо огыл, руш йылме дене колмекат, чыла умыла. Тугеже молан кўлеш тудым марлаш савыраш?
   
Пеле рушла, пеле марла муро дене нигєм от єрыктаре. Мылам Касвел Европышко ик гана веле огыл ўжмаш почеш миен кошташ пиал логалын: Бельгийышкат, Германийышкат. Нуно мемнан шкенан культурынан ойыртемжым ужнешт. Нунылан мемнан марий ойыртем келша. А касвелысе семым тугакшат колыштын ситареныт. Тыгак Российысе кугу олалашкат мийыза - нунат вучат марий ойыртемнам.