"Марийское гражданское общество: сегодня и завтра" (на марийском языке)

16-19 апрельыште Йошкар-Олаште Марий калыкын VIII погынжо эрташ тўналеш. Тушко республикына ден єрдыж кундемла гыч 300 утла делегат ден 100 наре уна чумыргышаш. Программа почеш погынын икымше кечынже тора верла гыч делегат ден уна-влакым вашлийыт, а кастене кужу корно деч вара да эрласе паша тургым деч ончыч «Марий кас» каналташ ўжеш. 17 апрельыште 10 шагатлан, участник-влакын регистрироватлалтмекышт, М.Шкетан лўмеш Марий национальный драма театрыште погынын пленарный заседанийже почылтеш. А кечывал кочкыш деч вара Мер-политика рўдерыште (Гагарин проспект, 8) секций-влак пашам ышташ тўналыт.

18 шагатлан марий оперым але спектакльым ончаш темлат. Тиддеч вара М.Шкетан лўмеш театрыште республикысе Правительство лўм дене торжественный прием да «Фараон» тўвыра ден каныме рўдерыште марий дискотека, самырык-шамычлан келыштарыме музыка проект-влакын презентацийышт лийыт.

18 апрельыште паша умбакыже шуйна. Тыгак секций-влак ден пленарный заседанийым кўжгє сомыл вуча. Оньыжам сайлымаш деч вара марий эстрадын шўдыржє-влак Ий полатыште концертым ончыктат. 19 апрельыште погынын участникше-влак мєнган-мєнгышкышт шаланат. Тунамак кўлмє семын «йыргешке ўстел», совещаний, Мер канашын пленумжо эртат.

7 мартыште Правительство пєртыштє республикысе тўвыра, печать да национальность паша шотышто министр М.З.Васютин дене VIII погыным эртарыме шотышто оргкомитет (снимкыште) черетан канашымашыш чумырген. Тушто кок тўн йодышым рашемдыме. Икымше, Марий калыкын VIII погынжылан кузерак ямдылалтмаш кая, таче марте ты виктыш почеш мом ворандарен колтымо да эше мом темлаш лиеш? А кокымшо йодыш тиде погынын программыжым, секций-влак ден тушто вуйлатыше-влакым да редакционный комиссийым пенгыдемдымаш дене кылдалтын. Тыге редкомиссийыш В.Ивановым, И.Ивановым, В.Козловым, Л.Михееевам, В.Мочаевым, Н.Поповым, В.Соловьевым, Е.Сусловым, Э.Юзыкайным, С.Федоровам, Г.Шкалинам пуртеныт. 

Конференцийласе лектыш
Тиде пагытыште республика мучкат, єрдыж кундемлаштат погын дене кылдалтше конференций-влак эртат. Теве 7 мартлан Марий Элыште 10, а марий-влакын илыме вес верлаште 15 конференций - Пошкырт кундемыште 5, Свердловск областьыште 2, Пермь крайыште 2, Угарманыште 3, Татарстаныште 2 - лийыныт. Тыге кундемыштына 31 делегатым сайлыме гын, єрдыж велне – 27-ым. Мер канашын 37 енже дене пырля кызытеш 95 делегат погынен.

Тиддеч посна 10 конференцийым Марий Элыште, 15-ым єрдыж кундемлаште эртарен колташ кодын.

Пашам илышыш шындарыме годым ыштыме план деч ик гана веле огыл коранаш логалеш. Теве конференций-влакын палемдыме кечыштат ятыр гана вашталтын. Тидым Йошкар-Олаште, Курык марий, Шернур, Звенигово да Советский районлаште, Киров кундемысе Лебяжье районышто, Башкортостаныште да Татарстаныште шекланаш лиеш. Тыгай иктешлымаш-влакым, тўрлє амал дене кылден, тўн шотышто мероприятий шуко, чылажым ямдылен да эскерен шукташ огеш лий манын, верысе кучем-шамыч луктыныт.

Каласыман: VIII погынышко кажне 2000 марий гыч ик делегат сайлалтшаш. Ты шотыштат тўрлє ситуацийым эскераш логалеш. Теве Виче кундемыште 38 тўжем утла марий ен илымылан кєра тушеч 19 делегат лийшаш. Тушто 9 конференцийым эртарымеке, 16 делегатым сайленыт. Тиде 6 тўжем марий енын тўрлє вере шаланен пытыме дене кылдалтын. Нуным иктыш чумыраш нелырак. А Башкортостаныште 106 тўжем наре марий ила, сандене 53 делегат лийшаш.

Кызытеш 11 эскерышым палемдыме: 2 - Килемар район гыч, 1 - Юрино район гыч да 8 Киров кундемлан кодеш. 

Чыла шот дене лийшаш

7 мартлан VIII погынын оргкомитетше 19 протоколым ончен лектын. Кажныжын качествыже тўрлє.

Тиде пашам эскерен шогышо Валерий Мочаев («Марий Эл радион» шеф-редакторжо) Тюмень кундем гыч пурышо кок протоколланат кугу тўткышым ойырен. Тушто моткоч шуко ситыдымаш, кўлешан йодмашым пудыртымаш улмо нерген ойлен: «Ик протоколыштат конференцийышке кє да кушеч толмым ончыктымо огыл. А кокымшышто марий калыкын эсогыл могай олаште погынымыжат пале огыл. Моско ден Чуваший шотышто экшык-влак улыт. Моско гыч протокол пурен. Тушто конференций февральыште эртаралтын. Но тиде мероприятийыште лийше-влакын спискышт уке, сайлалтше еным гына ончыктымо. Тидым тергыман, тєрлатыман». Чуваш Республикысе протоколым В.Мочаев шкежак тергаш тўналеш, а Москосым Оньыжа В.Козловлан ўшаненыт.

Делегат-влакын паспорт данныйышт лийшаш. Вет Мер канашым регистрироватлыме шотышто чарак лектын кертеш. 

Кырча-марча сомылат ятыр

«Марий йылмым виянден колташ кўлеш манын ойлена, тидлан Марий калык погын – моткоч чапле виктарыше йєн, но, чаманен каласаш логалеш, протокол-влакым рушла серена. Шукыж годым конференций-влакат рушла эртат. Поснак тиде Киров кундемыште коеш. Кикнур, Шанчара, Яран марий-влак марла кутырен моштыдымыштлан вуйым шийыт але вес амалым муыт. А теве Лебяжье, Вўрзым, Кильмез марий-влак шочмо йылмыштым монден огытыл, ойлен колтымыштат сай. Туге гынат конференций тыгак рушла эртыш. Амал: начальникышт-влак руш улыт», - тыге иктешлен Валерий Мочаев. А Киров кундемыште 9 район гыч 7 администраций вуйлатыше конференцийыште лийын, кок конференцийым вуйлатыше-влак шкештак вўденыт. Тиде мероприятийын статусшым нєлта. Марий ен деке утларак кугу пагалымашым луктеш.

Шушаш Марий калык погын ятыр шонкалымашым тарватен, поро шомакым луктын да шуко енын тўткышыжым сулен. Теве пошкудо Татарстан Республикыште кок конференций эртен. Тыге шке семыныштак тўрлє вере марий-влак погынаш тыршеныт. А 22 мартыште эше ик гана чылан пырля Озаныште вашлияш кутырен келшеныт. Тушко Марий кундем гычат представитель-влакым ўжыныт.

Погынлан кызыт чот ямдылалтыт. Делегат ден уна-влакым кушко малаш пурташ, кушто нуным сийлаш, могай транспорт дене коштыкташ – нине йодышат рашемдалтыт.

А погынышко вице-губернатор ден районласе вуйлатыше-влакымат ўжаш кўлмє нерген ойленыт. Ты шотышто ўжмаш да тўрлє шотан серыш-влакым кундемлашке кызыт колтылыт. Тўвыра программым мучаш марте кўлеш семын рашемдат. Тиде пашалан тўвыра, печать да национальность паша шотышто министрын алмаштышыже Галина Ширяева вуйын шога. Марий калыкын погынжо вашеш «Марий Эл» ден «Кугарня» газет-влакат пайрем шўлышан савыкталтыт. Шукерте огыл Марий калыкын VIII погынжо вашеш «Марий чан» ден «Погарня» газет-влак лектыныт. Тыгак тиде мероприятий вашеш «Марий тўня» справочникым лукташ шонат.

А шушаш погынын тўн пашаже: тўрлє вере илыше марий еным тургыжландарыше йодыш-влакым канашаш. 

Секций-влакын паша радамышт

Марий калыкын VIII погынжын темыже:
«Марий граждан сандалык: таче да эрла»
Тушто тыгай секций-влак пашам ышташ тўналыт:
I. Граждан сандалык да мер толкын
Вуйлатыше: Н.Попов. Сопредседатель-влак: Р.Чузаев, С.Никитин. Тўн докладым Никандр Попов ямдыла.

Тыште ончалтыт: элыште кызытсе граждан обществын йолымбаке шогалмыже, ты виктыш почеш мер ушемын, самырык-влакын парламентыштын, политика ушнымашын верыште пашам ыштымышт, марий мер ушнымаш-влакын граждан сандалыкын рўдыжым шуарымаште участвоватлыме шотышто опытышт, ончыкылык лектышан виктыш-влак.

Урбанизаций ден глобализацийын тачысе кышашт, миграций, демографический процесс-влак, тўвыра интеграций, йырым-йырысе калык интернационализаций, вес культура дене толерантно кылым кучымаш эскералтыт. Вет чыла тиде марий мер ушнымаш-влакын тўн принципыштым чона.

Кок йылме да калык шотышто мутланымаш, йўла шотышто тўрлє шонымаш, мер ушнымаш-влакын пашаштышт ик семын сомылым виктарымаш укелык, ончыкшым ик марий йылмым шуарымаш шотышто йєн-влак, марий нацийым ыштымаш, тўшка национальный идеологийым чонымаште марий интеллигенцийын, самырык тукымын надырышт, тєр праван улмаш, демократий, тўвыра-влак кокласе диалог, культура поянлыкым арален кодымаш, самырык-влакым марий тўвыра деке шўмандымаш, у илышым чонымашке нуным кумыландымаш. Нине йодыш-влакланат секций кугу тўткышым ойыра.

II. Марий ял - курым тошкалтыште
Вуйлатыше: Л.Михеева. Докладчик-влак: Л.Кубеков, А.Егошин.
Тиде секцийыште кызытсе марий ялын илышыжым, тусо калыкын илыш кўкшытшым, профессионализмым, ен-шамычын умылымашыштым деколлективизаций, урбанизаций процесс-влакым рашемдаш полшат.

Верысе шке управлений, тиде шотышто закон-влакым илышыш шындарымаш, тыште верысе ушнымаш-влакын пашашт палдырнымаш, ялысе национальный йўлам шуарымышт ончалтыт. Шке организаций да шке управлений виктышым вўдымашке мер вийым ушаш кўлеш.

Верысе шке управленийын негызшым пе‰гыдемдымаште, ялысе калыкын озанлык шотышто йєным мумаште, калык ремеслом шуарымаште тўвыра, образований, здравоохранений, СМИ учреждений-влакын рольышт кугу. Тыгак ялысе сатум ыштышын праваже, тудым верыште илышыш шындарымаш, тыште профессионал кўкшытым нєлталмаш, национальный образовательный учреждений-влакын лектышышт, шинчымаш шотышто национальный региональный компонентым шындарымаш нерген пўсє йодыш, ты виктыш почеш национальный да культура автономийын рольжо ден ответственностьшым кугемдаш кўлмаш рашемдалтыт.

III. Оласе марий тўнян вийвак шогалмыже
Вуйлатыше: Г.Шкалина. Сопредседатель-влак: А.Смирнов, А.Кленов. Тўн докладым Галина Шкалина ден Алексей Кленов ыштат.
Ончышаш йодыш-влак: оласе калыкын тачысе илыш пєрдемже да эрласе шуаралтмашыже, олан мер ден политика, социальный ден экономика, тўвыра илышыштыже марий е‰ын рольжо ден верже, урбанизаций кўкшыт, самырык-влак коклаште национальный культурын шуаралтмыже, шке быт тўвырам арален кодымаш, йылме шотышто йодмаш, национальный тунемме вер-влакын, Марий калык тўвыра рўдер-шамычын пашашт, профессионал тўвырам шуарымаште тачысе проблема, ушем, ушнымаш, профессионал клуб-влакын национальный тўвырам нєлтымаште надырышт, ола кєргыштє марий нацийын тўвыражым вияндыме шотышто мер ушнымаш-влакын задачышт.

IV. Марий ешын куатше – калыкнан ончыкылыкшо
Вуйлатыше: С.Новиков. Сопредседатель-влак: С.Федорова, Н.Максимова.

Тачысе марий ешын шуаралтмыже, тусо илыш кўкшыт, самырык ешын праваже да тудым илышыш шындарымаш, национальный культурым, этнический шке умылымашым чонымаште ешын рольжо, тўрлє йылман ешысе илыш, национальный икгайлыкым арален кодымо шотышто проблема, марий ўдырамашын ешыште могай верым айлымыже, рвезе-влакым воспитатлымаш, тукымым шуйымаште нунын ответственностьышт ончалтыт.

Погынышто тыглай калык коклаште шанчыен, образований, медицина, ял озанлык да илышын моло сферыж гыч специалист-влак ик эн тўн верым айлышаш улыт. Нуно мер пашаен-влак дене пырля ончылно лийшаш да сомылым ончыко виктарышаш улыт.